Radix - Volume 45, Issue 4, 2019

Deze bijdrage gaat in op het huidige debat over het gezin (en het huwelijk) in de Nederlandse context, met name zoals dit in 2019 is uitgelokt door de vertaling en publicatie van de Nashvilleverklaring. Het beroep op Bijbelse teksten in het discours dat deze verklaring ondersteunt, wordt hier opgenomen en gelegd naast een aantal Bijbelse bronnen, met name naast die teksten die met monogamie en polygamie, adoptie en de familia Dei te maken hebben. Hieruit blijkt dat de Bijbelse teksten zelf een behoorlijk eind afstaan van het ‘traditionele,’ beter gezegd ‘moderne’ gezin, en dat de ruimte die er blijkbaar in de traditie van de Schrift te vinden is voor andere gezinsverbanden uitnodigt om die ruimte ook in de 21e eeuw te nemen wanneer er over het gezin getheologiseerd wordt.

In dit artikel onderzoek ik het begrip ‘familie’ in het licht van het door de filosoof Wittgenstein geïntroduceerde concept van ‘familiegelijkenisbegrippen’. Volgens Wittgenstein lenen veel van onze begrippen zich niet voor algemene definities, en moeten we er genoegen mee nemen dat toepassingen van begrippen slechts met elkaar zijn verbonden in complexe netwerken van gelijkenissen. Eerst leg ik uit wat Wittgensteins concept van een ‘familiegelijkenisbegrip’ precies inhoudt. Vervolgens onderzoek ik de vraag of het begrip ‘familie’ zelf ook een familiegelijkenisbegrip is. Ik concludeer dat het dat inderdaad is: dat ‘familie’ of ‘familielid’ niet kan worden geanalyseerd met behulp van een eigenschap die alle familieleden delen en die maakt dat we hen allemaal ‘familie’ noemen, maar dat familieleden slechts aan elkaar zijn gerelateerd in complexe netwerken van gelijkenissen.

In situaties van morele onrust zoeken mensen naar richting. Ze vragen zich bijvoorbeeld af hoe de grote, naoorlogse veranderingen in familieleven gewaardeerd moeten worden. Kan de Bijbel bij die bezinning een verhelderend perspectief bieden? Dat lijkt, juist als het om familie gaat, lastig vanwege het verschil in historische context. In dit artikel gaan we te rade bij een tekst waarin die verschillen minder belemmerend werken. Het Bijbelboek Hosea verhaalt van de profetische zeggingskracht van een overspelig gezin. Door oog te krijgen voor de spanningen van dit paradoxale beeld en voor de inbedding ervan in beelden van een bloeiende schepping, kan er ook voor onze tijd een appel van deze wonderlijke familieband uitgaan. Dit appel bepaalt ons bij andere zorgen dan die over het voortbestaan van familie. Weten we wel raad met een gegeven, niet gekozen band die zich uitstrekt tot heel de schepping?

Deze bijdrage geeft een overzicht op hoofdlijnen van de ontwikkelingen die zich sinds de tweede helft van de twintigste eeuw hebben voorgedaan in het recht dat betrekking heeft op de familie en wat daarmee samenhangt: het personen- en familierecht. Veranderende maatschappelijke opvattingen op het gebied van samenlevingsrelaties en ouderschap hebben geleid tot ingrijpende wijzigingen in de juridische vormgeving ervan. Ontwikkelingen in de medische biotechnologie en de genderideologie hebben ook hun weerslag op het rechtsgebied. De ‘bulldozergeneratie van ‘68’ heeft het personen- en familierecht ingrijpend gedeconstrueerd. Het idee van zelfbeschikking heeft het rechtsgebied steeds meer tot een gereedschapskist gemaakt. Juridisch maakbaarheidsdenken stuit echter juist in dit rechtsgebied op een natuurlijke grens.

Van dertien politieke partijen die in maart 2017 meededen aan de Tweede Kamerverkiezingen is het verkiezingsprogramma onderzocht op de mate van aandacht voor het gezin. Een kwantitatieve analyse indiceert dat vooral het kind in de belangstelling staat, niet zozeer het gezin. CDA, ChristenUnie en SGP vormen de uitzondering: zij wijden in hun programma’s een apart hoofdstuk aan het gezin. Terwijl 80% van de kinderen bij hun vader en moeder opgroeit, strijden D66 en GroenLinks voor hervorming van het familierecht om meerouderschap juridisch mogelijk te maken. De SGP opponeert hiertegen. Voor financiële steun aan gezinnen met kinderen opperen de drie christelijke partijen concrete maatregelen, ook in de fiscale sfeer. Andere partijen, met name PvdA en VVD, steunen ouders die beiden een betaalde baan hebben, terwijl DENK, GroenLinks en D66 ook armoede onder kinderen willen bestrijden. FvD en 50PLUS bevelen de woonvorm van generatiewoningen of familiehuizen aan.

De term ‘familie’ wordt verschillend begrepen binnen en tussen culturen. In dit artikel zal ik bespreken hoe zowel mijn Malawische Ngoni-cultuur als mijn calvinistisch-evangelicale theologische achtergrond mijn verstaan van familie gevormd hebben. Ik zal ook toelichten hoe algemeen aanvaarde Nederlandse ideeën van familie, zoals de nadruk op de nucleaire familie, verschillen van mijn achtergrond. In de Ngoni-setting is familie meestal een vorm van ‘branding’ die mensen in tijd en ruimte met elkaar verbindt en die hun identiteit, sociale status en zelfs hun relatie met de natuur kleurt. Zowel Nederlandse als Malawische opvattingen roepen echter vragen op over hoe het christelijk geloof invloed heeft op hoe we familie begrijpen. Daarom zal ik met behulp van enkele thema’s uit de interculturele theologie bekijken hoe het Malawische Ngoni-perspectief kan aansporen tot een bredere en inclusievere kijk op familie, en hoe het Nederlandse perspectief familieleden meer kan ‘empoweren’.

Wat zijn belangrijke gangbare visies op opvoeden en geloofsopvoeding in onze samenleving en wat zijn belangrijke pedagogische en theologische aspecten van de reflectie op opvoeding en geloofsopvoeding? Bij de bespreking van deze twee vragen gaat de auteur in op idealen en opvoedingsstijlen in de opvoeding en geloofsopvoeding in gezinnen. Tevens bespreekt hij verschillende vormen van geloofsopvoeding en wijst hij op belangrijke kernvragen voor pedagogische en theologische reflectie op praktijken van geloofsopvoeding, waaronder vragen over identiteit en autoriteit. Het artikel besluit met de belangrijkste uitdagingen voor kerken in relatie tot de geloofsopvoeding in gezinnen.

Wanneer je als naaste voor iemand met dementie zorgt, is het beeld dat je alleen maar geeft, dat de persoon met dementie enkel ontvangt en dat het nooit andersom is. In dit artikel, dat een hoofdstuk is uit mijn boek Godvergeten: gedachten over geloof en dementie, bepleit ik dat deze relatie beide kanten opgaat. Je kunt als persoon met dementie nog wel degelijk iets geven en betekenen, en als naaste ontvang je ook van je zorgafhankelijke dierbare met dementie. Vanuit zowel een theologische reflectie als een persoonlijk relaas vertel ik hoe dementie de kern van theologie raakt en mijn eigen geloof heeft veranderd en zelfs verrijkt. Het lichaam speelt daarbij een essentiële rol: het beeld van het lichaam van Christus, maar ook een lichamelijke manier van geloven.