Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken - Volume 32, Issue 3, 2016

In dit nummer van het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken is een divers palet van artikelen opgenomen. Het demonstreert daarmee weer goed de lenigheid van een schijnbaar specialistisch tijdschrift. De arbeidsvraagstukken in dit nummer gaan over zelfstandigen zonder personeel, mantelzorgers, bijna-gepensioneerden, ouderen en jongere werklozen, en deeltijdwerkende Vlamingen. En ze worden bekeken vanuit de mensen zelf, hun bazen (voor zover zij die hebben) en de instanties die hen proberen te helpen of juist daarin tekortschieten.

Zelfstandig ondernemers zonder personeel zijn positiever over hun eigen duurzame inzetbaarheid dan werknemers. Ze vinden vaker dat ze goed functioneren en willen later met pensioen. Daarnaast ervaren ze minder werkdruk, hebben ze minder vaak burn-outklachten, zijn ze meer bevlogen en vinden ze hun werk gevarieerder. Wel doen zelfstandig ondernemers vaker zwaar werk en voelen ze zich vaker fysiek zwaar belast. Dat geldt met name voor zelfstandig ondernemers zonder personeel in de nijverheid en energie, waartoe de bouw en industrie worden gerekend. Dit artikel is gebaseerd op een secundaire analyse van de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA) en de nieuwe Zelfstandigen Enquête Arbeid (ZEA).

Het aantal Nederlanders dat betaald werk met mantelzorg combineert, is de laatste jaren flink toegenomen. Het combineren van werk en mantelzorg kan echter tot rolconflict leiden doordat de mantelzorgrol en werkrol elkaar in de weg zitten. Tegelijkertijd leidt een flexibiliserende arbeidsmarkt tot meer onzekerheden binnen het werk, waardoor het werk-zorg conflict verder kan toenemen. Dit onderzoek bestudeerde in hoeverre kenmerken van het werk en de arbeidsrelatie van invloed zijn op het werk-zorg conflict van werkende mantelzorgers. Gebruikmakend van longitudinale data van 1614 Nederlandse werkende mantelzorgers uit het Arbeidsaanbodpanel werd vastgesteld dat niet zozeer interne flexibiliteitsmogelijkheden zoals thuiswerken en flexibele werktijden, maar juist een langere diensttijd in combinatie met een ondersteunende werkgever het werk-zorg conflict van mantelzorgers kunnen verminderen doordat mantelzorgers dan meer flexibiliteit ervaren. Een goede en langdurige relatie tussen de werkgever en werknemer is dus van groot belang voor het welzijn van de mantelzorger.

De Sociaal-Economische Raad heeft een verkenning gepubliceerd naar een nieuw type pensioenregeling: persoonlijk pensioenvermogen met collectieve risicodeling. Op basis van kwalitatieve overwegingen en kwantitatieve analyses is een pensioenregeling ontworpen waarbij deelnemers een persoonlijk pensioenvermogen hebben, maar waar diverse soorten risico's worden gedeeld. Dit is een interessante optie voor een toekomstbestendige pensioenregeling. Enerzijds wordt vastgehouden aan de sterke kanten van de huidige pensioenregeling, namelijk de collectiviteit en de risicodeling. Tegelijkertijd biedt dit type regeling meer mogelijkheden tot maatwerk en kan het deelnemers meer transparantie geven in hun opgebouwde pensioenvermogen. Persoonlijk pensioenvermogen met collectieve risicodeling sluit ook beter aan op de veranderende demografie en arbeidsmarkt.

Het zal de trouwe lezer van het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken niet zijn ontgaan: de opmars van de robots is ook hier doorgedrongen. Toch heb je het tegenwoordig als trendwatcher niet gemakkelijk. Want wat is nu zo'n robot? Een stukje elektronica dat toch al als parkeerhulp in je auto is gemonteerd? Of een Robocop, een futuristische combinatie van hardware, software en spyware? Plus alle varianten die daartussen denkbaar zijn. En met welke gevolgen moeten we rekening houden? Wat zijn de positieve en wat de negatieve effecten? En vooral: wat betekent het voor de arbeidsmarkt en voor de werkgelegenheid? Deze vragen naar de sociale en economische gevolgen zijn natuurlijk allesbehalve nieuw. Bij vrijwel elke grote innovatie van de mens/machine-relatie, in de ontwikkelingsgang van mechanisering via automatisering en informatisering naar robotisering, komen ze ter sprake. Zijn uit de antwoorden van toen lessen voor morgen te trekken?

Niet alleen de recente crisis, maar ook de toenemende internationale concurrentie en technologische ontwikkelingen zorgen ervoor dat veel functies wijzigen of zelfs verdwijnen. Het belang van Van-Werk-Naar-Werk komt in het beleid steeds weer naar voren, maar hoe het er in de praktijk voor staat, is nog onduidelijk. In dit artikel staat de vraag centraal hoe het Van-Werk-Naar-Werk-beleid en de -activiteiten zich in de afgelopen jaren in Nederland hebben ontwikkeld. Ook wordt stilgestaan bij mogelijke verklaringen voor het wel of niet toepassen van Van-Werk-Naar-Werk-activiteiten door werkgevers. Op basis van verschillende databronnen (literatuurstudie, analyse van OSA/SCP-paneldata en achtergrondgesprekken met relevante stakeholders) kan worden vastgesteld dat er (nog) geen structurele en systematische aanpak is van Van-Werk-Naar-Werk in Nederland. Er zijn weliswaar door de overheid en sociale partners initiatieven ontplooid om VWNW-transities te faciliteren en daardoor de intra- en intersectorale arbeidsmobiliteit te bevorderen, maar of deze tot het gewenste resultaat hebben geleid en of de kwaliteit van herplaatsingen (een goede baan 'match') aan de maat is, is vooralsnog onbekend. Onderzoek daarnaar is schaars. Dit artikel breekt daarom een lans voor meer onderzoek naar het werkloosheidspreventiebeleid en het effect op de arbeidsmobiliteit.

Deeltijdwerk biedt de kans om bij belangrijke levenslooptransities een link met de arbeidsmarkt te behouden. Dit maakt deeltijdbanen in Europa tot een van de drijvende krachten achter de toename in het aantal werkenden tijdens de voorbije decennia. Deeltijdarbeid is echter zeer heterogeen, aangezien een vermindering van de arbeidsprestatie onder verschillende voorwaarden kan gebeuren, wat belangrijke verschillen tussen landen tot gevolg heeft. Dit artikel onderzoekt eerst of deeltijdwerk unieke kenmerken vertoont in België, een onderbelichte casus wat betreft deeltijdwerk. We maken hiervoor gebruik van data van de European Labour Force Survey en vergelijken de Belgische situatie met de situatie in Nederland en andere Europese landen. Ten tweede gaat dit artikel na of het sociaal beleid mede ondersteunend heeft gewerkt bij de recente groei van deeltijdwerk bij specifieke groepen in België. Op basis van administratieve gegevens wordt beargumenteerd dat het specifieke karakter van deeltijdwerk in België samenhangt met de ondersteuning waarin binnen het werkloosheidssysteem voorzien wordt. In België is deeltijdwerk meestal vrijwillig, wordt het vaker gedaan door oudere werknemers en is het verschil in werkuren beperkt in vergelijking met voltijdwerk. We concluderen dat deeltijdwerk in België gemiddeld een relatieve hoge baankwaliteit kent omdat er vanuit een transitionele arbeidsmarkt logica-specifieke ondersteuning bestaat voor deeltijders.

Sociale ongelijkheid is van alle tijden, maar ongeacht de aloude clichés telkens weer hoogst actueel. Ook nu is sociale ongelijkheid weer een issue. De wake-up call kwam dit keer van de Franse econoom Thomas Piketty. In zijn in 2014 verschenen boek Le Capital au XXIe Siècle beschrijft hij de hedendaagse ongelijkheid vooral in termen van meer vermogen versus minder arbeidsinkomen. Ook voor ons land kunnen de inkomensverschillen zoals (bijvoorbeeld gesignaleerd door de WRR in 2014 en het CBS in 2016) de maatschappelijke tegenstellingen markeren. De onlangs onder redactie van Paul de Beer en Maisha van Pinxteren verschenen bundel vertrekt vanuit een wat andere invalshoek. Hier wordt gekozen voor de opleiding als routekaart richting een nieuwe klassensamenleving, van aristocratie via democratie naar meritocratie. Simpel gezegd: kennis is macht. En niet afkomst, milieu of sociaaleconomische status maar opleiding en inzet plaveien de weg naar een maatschappij met nieuwe scheidslijnen.