Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken - Current Issue

Er is inmiddels voldoende onderzoek om te kunnen concluderen dat algoritmisch management van werkers (automatische besluitvorming zonder menselijke tussenkomst) grote invloed kan hebben op de arbeidsverhoudingen en op de kwaliteit van werk. Vanuit het perspectief waardig werk (‘decent work’) kan die invloed positief en negatief zijn. De belangrijkste negatieve effecten zijn verlies van autonomie en permanente controle (surveillance). Positieve effecten, zoals interessanter werk, komen vooral voor waar het management technologische en sociale innovatie laat samengaan en werkers betrokken zijn bij de implementatie van algoritmisch management. Werkers begrijpen dan het algoritme en kunnen het zo nodig corrigeren (semiautomatische besluitvorming). Uitgangspunt moet zijn ‘human-in-control’. Dit essay bevat aanbevelingen voor sociale partners, (hr-)managers, opleidingen en overheid.

Daar is de vijfde industriële revolutie. Daar is de volgende digitale technologie. En daar is de nieuwste AI-toepassing. Wie vandaag nadenkt over technologie en arbeid heeft er een hele kluif aan. Welke technologieën moeten wij, sociale wetenschappers, onderzoeken? Wijken die af van de technologieën van morgen? Hoe kunnen we als onderzoekers het tempo aanhouden waarmee nieuwe technologie verschijnt? En zitten we daarbij dan in het wiel of nemen we de kop? Om mee te kunnen in het debat zitten onderzoekers het potentieel van nieuwe technologie voortdurend achterna. Specifiek bestuderen ze hoe dit potentieel aanzet tot het genereren en het generaliseren van uitkomsten voor de factor arbeid. Deze aanpak camoufleert het daadwerkelijk gebruik van nieuwe technologie. In dit essay introduceer ik een benadering in lagen en fasen om technologiegebruik in de praktijk te begrijpen, dit als noodzakelijke voorwaarde om uitkomsten voor de factor arbeid te verklaren. Met deze benadering deel ik nieuwe technologieën op in een materiële en een functionele laag, twee lagen die ik bestudeer in drie centrale ontwikkelfasen, zijnde de ontwerp-, de implementatie- en de gebruiksfase. Ik bekijk daarvoor welke actoren een rol spelen en hoe elke rol doorwerkt in technologische en arbeidsinhoudelijke veranderingen.

Generatieve AI (GenAI) maakt een snelle ontwikkeling door. Wat het gebruik hiervan betekent voor de kwaliteit van de arbeid is in beperkte mate onderzocht. In dit artikel wordt daarom uiteengezet wat de gevolgen zijn van het gebruik van GenAI voor de kwaliteit van de arbeid van werknemers. We hebben casestudies uitgevoerd bij drie koploperbedrijven (a.s.r., Deloitte en CLEVER°FRANKE) aan de hand van semigestructureerde interviews met innovatiemanagers, lijnmanagers en medewerkers. In de casussen worden vooral routinematige taken geautomatiseerd. Dit leidt tot intensivering (hogere moeilijkheidsgraad) en minder variatie in het takenpakket. Tegelijkertijd ontstaat er ruimte voor andere taken en ontstaan nieuwe taken door het aanbieden van nieuwe producten en diensten, waardoor de variatie per saldo toeneemt in de onderzochte cases. GenAI kan werknemers functioneel ondersteunen (betere informatievoorziening), wat de autonomie vergroot. Tevens zien we dat sociaal contact afneemt, doordat (menselijke) functionele ondersteuning wordt overgenomen door de toepassing. Ten slotte neemt de mentale belasting toe door intensivering van werk en grotere verantwoordelijkheden voor werknemers. Het gebruik van GenAI kan de kwaliteit van de arbeid dus verbeteren en verslechteren. Dat lijkt voor een belangrijk deel afhankelijk van de manier waarop de toepassingen worden geïmplementeerd en de manier waarop de (vernieuwde) functies worden ontworpen.

Het overgrote deel van de werknemers in Nederland heeft te maken met technologie in hun werk. Ontwikkelingen in de technologie die ze gebruiken hebben dan ook invloed op hun werk en arbeidsomstandigheden. Op basis van de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA) wordt in dit artikel gekeken naar de werknemers die te maken hebben met technologische veranderingen of dit in de toekomst verwachten en wat dat betekent voor hun werkomstandigheden. Zo ervaarde in 2024 ruim een derde van de werknemers in de afgelopen 12 maanden veranderingen in de technologie die ze gebruiken. Bijna een kwart van de werknemers verwachtte dat hun werk over vijf jaar niet meer hetzelfde is door veranderingen in de gebruikte technologie. De veranderingen in de technologie, zowel ervaren als verwacht, speelden het meest bij ICT’ers en het minst bij werknemers met een dienstverlenend beroep. De werknemers die technologische veranderingen ervaarden of verwachtten gaven vaker aan dat het werk makkelijker dan moeilijker wordt, maar ook vaker mentaal zwaarder dan lichter.

Het toenemende gebruik van digitale technologie voor management en toezicht verandert snel de werkomgeving in Europa. Algoritmische managementsystemen (AIWM’s) worden steeds vaker ingezet om de arbeidsproductiviteit te verhogen en anderzijds worden er ook digitale hulpmiddelen ontwikkeld die specifiek gericht zijn op het verbeteren van de arbeidsveiligheid en gezondheid (V&G). Deze ontwikkelingen bieden kansen, zoals het verminderen van blootstelling aan gevaarlijke of repetitieve taken, maar brengen ook nieuwe risico’s met zich mee, zoals het verlies van autonomie en intensiever digitaal toezicht. De manier waarop deze gevolgen worden opgevangen, hangt niet alleen af van de technologie zelf of van de wet- en regelgeving, maar vooral ook van de manier waarop de technologie wordt ingevoerd en van de preventiecultuur op de werkvloer. Dit artikel bespreekt het onderzoek dat EU-OSHA heeft gepubliceerd rond digitalisering in het kader van zijn vierjarige Healthy Workplaces-campagne. Twee prioritaire thema’s staan daarin centraal: AI-gestuurd algoritmisch management en slimme V&G-systemen. Beide worden besproken in het licht van de ‘Vision Zero’-aanpak, een aanpak die sterk inzet op vroege preventie van ongevallen en incidenten en het ontwikkelen van een preventiecultuur voor veilig en gezond werk.

De ontwikkelingen in artificial intelligence (AI) hebben belangrijke gevolgen voor de toekomst van werk. De snelle adoptie van (generatieve) AI heeft aanzienlijke juridische en ethische zorgen opgeroepen voor het managen van werknemers, vooral in het licht van de AI-Verordening (AI Act) van de Europese Unie. Dit artikel richt zich op de implicaties van de AI-Verordening voor hrm-praktijken, door te onderzoeken welke implicaties deze wetgeving heeft voor het managen en AI-geletterd maken van personeel. Door inzichten uit zowel juridisch als hr-perspectief te combineren, analyseren we welke vraagstukken ontstaan bij het gebruik van AI. We bieden eerst een overzicht van de juridische componenten van het gebruik van AI onder de nieuwe EU-wetgeving en analyseren vervolgens de rol van AI-geletterdheid voor het waarborgen van verantwoord AI-gebruik. We stellen dat AI-geletterdheid essentieel is voor het beperken van (juridische) risico’s en dat het tegelijkertijd een eerlijke en transparante toekomst van werk bevordert. Ons conceptuele artikel sluit af met bredere implicaties en praktische aanbevelingen voor managers en suggesties voor vervolgonderzoek.

Sinds de eeuwwisseling hebben organisaties in Nederland flink geïnvesteerd in informatie- en communicatietechnologie (ICT) en – recent – in verschillende vormen van kunstmatige intelligentie (AI). Deze investeringen in digitale technologieën hebben zich tot dusver slechts in beperkte mate vertaald in een hogere arbeidsproductiviteit. Wel zien we op allerlei terreinen en in allerlei sectoren dat die investeringen bijdragen aan brede welvaart die we niet terugzien in een hoger bruto binnenlands product (bbp). In die zin kunnen de investeringen wel degelijk als rendabel worden beschouwd. Voor de komende decennia die op de arbeidsmarkt in hoge mate gekenmerkt zullen worden door demografisch geïnspireerde schaarste aan personeel is echter belangrijk dat investeringen in digitale technologieën niet alleen bijdragen aan brede welvaart, maar ook aan een reductie van de vraag naar menselijke arbeid. De vragen die we in dit essay beantwoorden, zijn: 1) waarom hebben de investeringen van de achter ons liggende periode wél bijgedragen aan brede welvaart, maar veel minder aan de vervanging van arbeid door technologie, en 2) waar liggen de kansen voor investeringen in digitale technologieën die wel bijdragen een het tegengaan van krapte op de arbeidsmarkt?

Aan de hand van actuele statistische gegevens proberen we na te gaan in welke sectoren van de Nederlandse economie investeringen in digitale technologieën meer dan wel minder hebben bijgedragen aan besparingen op de inzet van mensen. Ook waar dit niet of minder het geval is, zien we wel dat er sprake is van een positieve bijdrage aan de brede welvaart. Op basis van deze gegevens en een analyse van de beschikbare wetenschappelijke literatuur komen we vervolgens tot aanbevelingen op welke wijze in digitale technologie te investeren zodat de vraag naar arbeid afneemt.