Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken - Volume 33, Issue 3, 2017

Het aantal zelfstandigen zonder personeel in Nederland is de laatste jaren sterk toegenomen. Waren er in 2005 nog 677.000 zzp'ers, in 2016 was dit aantal gegroeid tot meer dan 1 miljoen (CBS StatLine, 2017). Momenteel maken zzp'ers 12% van de werkzame beroepsbevolking uit. De groei van het aantal zzp'ers roept fundamentele vragen op over de manier waarop de wet- en regelgeving rond arbeidsrelaties in Nederland is georganiseerd. De keuze om zzp'er te worden gaat immers niet alleen het individu aan, maar raakt bijvoorbeeld ook aan zaken als de inrichting van het socialezekerheidsstelsel en verdringing en oneigenlijke concurrentie op de arbeidsmarkt. Een aantal jaar geleden heeft het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken een themanummer gewijd aan zzp'ers (2011, nr. 3). Dit resulteerde in een aantal interessante resultaten, maar riep ook nieuwe vragen op (Dekker & De Beer, 2011). De actuele discussies over zzp-schap zijn voor het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken reden om opnieuw een themanummer te wijden aan dit belangrijke onderwerp. Een van de vragen die hierbij centraal staat, is hoe het zzp'ers vergaat wat betreft hun werktevredenheid, financiële positie, welbevinden en ervaren gezondheid. Dit kan afhankelijk zijn van hun beweegredenen: worden ze zzp'er tegen wil en dank of juist uit volle overtuiging? Voor beleid gericht op zzp'ers is een beter inzicht in deze motieven van belang, omdat het voor een deel zal bepalen welke behoeften zzp'ers hebben aan bijvoorbeeld collectieve regelingen voor inkomensbescherming of juist keuzevrijheid.

In dit artikel onderzoeken we in hoeverre Nederlandse mannen en vrouwen verschillen in hun motieven om zzp'er te worden en hoe diverse typen startmotieven een rol spelen in het verklaren van financiële en niet-financiële opbrengsten van zzp-schap. We analyseren daartoe surveygegevens verzameld onder 781 zzp'ers in Nederland. Uit de resultaten blijkt dat voor de meerderheid van de Nederlandse zzp'ers zogenaamde pull-factoren (zoals behoefte aan een nieuwe uitdaging of autonomie) een belangrijke rol spelen, terwijl voor ongeveer een kwart geldt dat push-factoren (zoals het niet kunnen vinden van een baan in loondienst) een belangrijke rol spelen. Vrouwelijke zzp'ers geven relatief vaak aan dat het combineren van werk en gezin een rol speelt. Voor mannen lijken push-factoren relatief vaak een rol te spelen. Uit de analyses blijkt dat zzp'ers die starten vanuit push-factoren, minder succesvol zijn in hun onderneming, vaker deel uitmaken van een huishouden met financiële tekorten en een lagere arbeidstevredenheid hebben. We concluderen dat de in dit artikel onderzochte samenhang tussen startmotieven en ervaren baten van zzp-schap nadere aandacht verdient van beleidsmakers in het sociaaleconomische domein – zeker indien push- en pull-krachten richting zzp-schap verder toenemen.

Zzp'ers in Nederland zijn gemiddeld tevredener dan werknemers met hun werk. Onduidelijk is in hoeverre dit komt door selectie-effecten – mensen die zzp'er worden staan mogelijk optimistischer in het leven – of juist een gevolg is van de overstap naar zelfstandige. Ook is onbekend wat er gebeurt met de arbeidstevredenheid als mensen onder enige druk zzp'er worden, namelijk omdat ze hun baan verloren hadden of dreigden te verliezen. Longitudinale analyses op 144 werknemers die zzp'er werden en een vergelijkingsgroep van 10.518 mensen die werknemer bleven (Arbeidsaanbodpanel 2004-2014), laten zien dat de grotere tevredenheid ligt aan de overgang naar zelfstandige. De ervaren autonomie, tevredenheid met de inhoud van het werk en algemene werktevredenheid groeiden onder werknemers die zzp'er werden. Tevredenheid met het loon en aansluiting werktijden-privé veranderden niet. Ook bij werknemers die hun baan verloren hadden of verwachtten te verliezen, steeg de werktevredenheid bij een verandering naar zelfstandige. Blijkbaar kiezen ook in de groep met (dreigende) werkloosheid vooral die mensen voor zzp'erschap, bij wie ondernemer zijn in het algemeen goed past. De uitkomsten suggereren dat er – vanuit het perspectief van werktevredenheid – geen aanleiding is om de groei van het aantal zzp'ers af te remmen.

You win some, you lose some. Dat is een korte manier om te beschrijven hoe de keuze om te gaan ondernemen als zelfstandige werkt. Afscheid nemen van knellende organisatieverbanden is winst. Meer zeggenschap over inhoud van je werk is dat ook. In ruil daarvoor verlies je de zekerheden van een vast maandsalaris, verplichte sociale zekerheid, inclusief pensioen, en ontslagbescherming. Zo gaat het verhaal, althans. Zzp'ers zijn blije zelfstandige professionals die met hun volle verstand vrijwillig voor het ondernemerschap hebben gekozen op basis van een min of meer rationele afweging.

Deze bijdrage beantwoordt de vraag in hoeverre de kwaliteit van arbeid van zelfstandig ondernemers zonder personeel die om negatieve redenen een eigen bedrijf of praktijk zijn begonnen, verschilt van ondernemers die dat om positieve redenen deden. Een negatieve reden is bijvoorbeeld dat iemand geen geschikte baan kon vinden als werknemer, en een voorbeeld van een positieve reden is dat iemand altijd al als zelfstandige wilde gaan werken. De kwaliteit van arbeid is in beeld gebracht met indicatoren voor de financiële situatie, werkzekerheid, kwaliteit van de werksituatie en de tevredenheid. Voor de analyse is gebruikgemaakt van gegevens uit de Zelfstandigen Enquête Arbeid 2015 van CBS en TNO. Zelfstandig ondernemers met negatieve startmotieven scoren relatief slecht ten opzichte van ondernemers met positieve startmotieven als het gaat om de financiële situatie van de onderneming, de inkomenspositie, werkgerelateerde psychische vermoeidheid (burn-outklachten), de ervaren gezondheid, bezorgdheid over de toekomst van de onderneming en de mate van tevredenheid. Toch is (ook) het overgrote merendeel van hen in absolute zin tevreden met de werksituatie, bevlogen (enthousiast over het werk) en niet voornemens te stoppen als zelfstandige.

Nederland heeft in vergelijking met andere Europese landen veel zzp'ers en heeft de laatste jaren hierin ook een sterke groei doorgemaakt. Het is waarschijnlijk dat Nederlandse wet- en regelgeving hierbij een rol speelt, al is dit empirisch lastig vast te stellen. In de ontwikkeling van het aandeel zzp'ers speelt zowel de keuze om zzp'er (i.p.v. werknemer) te worden (aanbodkant) als de keuze van werkgevers om zzp'ers (i.p.v. werknemers) in te huren (vraagkant) een rol. Deze keuzes kunnen worden beïnvloed door de wet- en regelgeving in een land. Dit artikel beoogt op basis van literatuur een overzicht te geven van de kosten en baten van zzp-schap en de institutionele factoren die de afweging van deze kosten en baten kunnen beïnvloeden. Nederland wordt hierbij afgezet tegen vier andere landen, namelijk België, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en Denemarken. Dit laat zien dat de Nederlandse wetgeving het op een aantal punten voor werkgevers gunstig lijkt te maken om zzp'ers in te huren in plaats van werknemers. Nederland heeft ook een aantal gerichte regelingen die het voor mensen aantrekkelijk maakt als zzp'er aan de slag te gaan.

De zzp'er is helemaal 'in'. Althans, dat was zij/hij. Aan het begin van deze eeuw legde de overheid nog alle nadruk op de voordelen van het zzp-schap voor een goed functioneren van onze economie. Onder andere ondersteund door een legio aan fiscale voordelen, zoals het beginnen met behoud van WW-uitkering en diverse aftrekmogelijkheden, kozen veel mensen vervolgens voor een bestaan als zelfstandige zonder personeel. Het Centraal Bureau voor de Statistiek telt er inmiddels al meer dan een miljoen, tegen 330.000 zzp'ers in 1996 (CBS 2014). Maar momenteel lijkt de zzp-groei wat te stagneren en zijn de positieve verwachtingen van veel beleidsmakers naar beneden bijgesteld. Dat is jammer, want hiermee dreigt de zzp'er met het badwater te worden weggegooid.

In deze eeuw is het aantal zelfstandig ondernemers enorm toegenomen. Ze hebben geen baas, en willen meestal ook geen baas zijn. Ze zijn gemiddeld genomen gelukkiger dan 'loonslaven'. Ze willen geen baas worden, omdat dat te veel rompslomp geeft, of omdat hun dienstverlening sterk gekoppeld is aan hun persoon. Het zelfstandig ondernemerschap lijkt zo de ultieme zelfverwerkelijking: de zelfstandige als 21ste-eeuwse held. Toch leven veel zelfstandigen onder de armoedegrens: zij zakken door de bodem van de welvaartsstaat heen. Ze vormen een categorie werkenden die toenemende aandacht vraagt voor de tekortkomingen van een welvaartsstaat die misschien optimaal was in de vorige eeuw, maar in de 21ste eeuw in zijn voegen kraakt.

Het doel van dit artikel is om een overzicht te geven van wat we tot nu toe weten over de ervaren werk-privébalans van verschillende typen zelfstandig ondernemers in verschillende landen. De bevindingen in dit artikel zijn grotendeels gebaseerd op een proefschrift met zes afzonderlijke, recent gepubliceerde studies die allemaal een landenvergelijkend-onderzoek-ontwerp hebben. Deze zes studies bestaan uit een literatuurstudie, een overzichtsstudie van de overheidssteun in Europese landen voor de werk-privébalans van ondernemers, een drietal kwantitatieve, empirische studies op basis van de European Social Survey (2004 en 2010) en de Global Entrepreneurship Monitor (2013) en een kwalitatieve-interview-studie (2016) onder vijftig zelfstandige professionals in drie landen (Nederland, Spanje en Zweden) (Annink, 2017). De bevindingen laten zien dat het van belang is om de heterogeniteit van zelfstandig ondernemers in ogenschouw te nemen. Kenmerken van het werk en het bedrijf beïnvloeden de ervaren werk-privébalans. In het bijzonder noodgedwongen ondernemerschap en veel contact met klanten beïnvloeden de balans negatief. Ook het beleid, de economische situatie en culturele aspecten in een land hebben invloed op de ervaren werk-privébalans van zelfstandig ondernemers.

In dit onderzoek is gekeken hoe het hebben van een onzekere arbeidsmarktpositie de relatievorming beïnvloedt. Uit de analyses blijkt dat arbeidsonzekerheid bij vooral laagopgeleide mannen en vrouwen negatief samenhangt met de kans om te gaan samenwonen. Eenmaal samenwonend is het vooral de onzekere positie van de man die negatief samenhangt met de transitie naar trouwen. Ook hierbij geldt dat de negatieve relatie tussen arbeidsonzekerheid en trouwen vooral onder laagopgeleide mannen speelt. Flexibele arbeid lijkt een vaste partnerrelatie wel degelijk in de weg te staan en dan vooral onder laagopgeleiden.

Het aandeel zelfstandigen in Nederland en dan met name zelfstandigen zonder personeel (zzp'ers) is de laatste jaren sterk toegenomen, veel sterker dan in andere Europese landen (Kösters, 2017). Momenteel is 12% van de werkzame beroepsbevolking zzp'er. Er is veel maatschappelijke discussie over de wenselijkheid van deze ontwikkeling. Zzp'ers worden door sommigen vooral gezien als ondernemers. Een groei van het aantal ondernemers is goed voor de economie omdat het voor meer werkgelegenheid en innovatie kan zorgen (Van Praag & Versloot, 2007; European Commission, 2015). Anderen wijzen erop dat mogelijk een deel  van de 'nieuwe' zzp'ers vooral werkzaamheden doen die ook door werknemers in loondienst kunnen worden gedaan, en vragen zich af of het dan echt wel om ondernemerschap gaat en er niet eerder sprake is van schijnzelfstandigheid (Zandvliet et al., 2013). Het gaat dan om werkenden die weliswaar geen werknemer zijn maar wel afhankelijk zijn van één opdrachtgever. Deze opdrachtgever fungeert feitelijk als de werkgever maar de risico's die behoren bij het werkgeverschap worden overgeheveld naar de zzp'er.  Dat kan ertoe leiden dat er een kwetsbare groep ontstaat die onvoldoende beschermd is tegen risico's gerelateerd aan gezondheid, ouderdom en arbeidsconflicten. Bovendien zijn er zorgen dat zzp'ers die sterk afhankelijk zijn van één opdrachtgever hier min of meer toe gedwongen zijn omdat men geen baan als werknemer kon vinden of omdat het werk bij de (voormalige) werkgever alleen gecontinueerd kon worden als zzp'er.

Zonder twijfel is flexibel werk op dit moment een van de meest actuele maatschappelijke thema's. Die actualiteit is zeker niet aan het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken voorbij gegaan. In de afgelopen jaren is, naast diverse afzonderlijke artikelen, een viertal themanummers aan dit onderwerp gewijd. Te noemen zijn: Flexibiliteit en zekerheid in 2008, Flexibilisering in 2013, Werkloosheid en de flexibele arbeidsmarkt in 2014, en een speciaal nummer over de zzp-trend in 2011. Maar waar gaat het precies om? Wat is flexibel werk? Waardoor ontstaat het? Wie kiezen ervoor? Op deze en andere vragen willen Paul de Beer en Evert Verhulp in een onlangs door AIAS in samenwerking met het GAK uitgegeven rapport een antwoord geven. Zij maken daarbij gebruik van het CBS-databestand dat eerder ook de basis vormde voor diverse bijdragen aan de TvA-themanummers. De auteurs presenteren hun inzichten in de vorm van dertig vragen en antwoorden over flexibel werk. Daarbij gaan zij uit van een definitie van flexibel werk als 'alle vormen van (betaald) werk die niet worden verricht in een vast dienstverband met een vaste arbeidsduur'. Omdat dit allerlei soorten van flexibel werk omvat wordt gekozen voor de term 'flexibele schil' als een soort containerbegrip. De vragen en antwoorden zijn gegroepeerd in vijf rubrieken.

Soms is eenvoudig rechttoe-rechtaan onderzoek het meest verhelderend. In ons land woedt al jaren de discussie over de oorzaken van de flexibiliseringsexplosie die we sinds de eeuwwisseling op de arbeidsmarkt waarnemen. Volgens sommigen is deze de weerspiegeling van een fundamentele verandering in de spelregels van het economisch bedrijf. Globalisering, informatisering en nieuwe productieconcepten leiden tot een sterke behoefte aan flexibiliteit, waardoor het vaste contract tot een twintigste-eeuws verschijnsel is gereduceerd. Anderen beschouwen de flexibilisering als een uitdrukking van individualisering en emancipatie van werknemers, die zich ontrukken aan de knellende banden van vaste verbintenissen en collectiviteiten. En nu laat het Centraal Planbureau in een tweetal rapporten zien dat het allemaal veel eenvoudiger en profaner is.