Pedagogiek - Volume 32, Issue 2, 2012

Dit essay belicht het politiek en wetenschappelijk discours dat in nagenoeg de gehele westerse wereld wordt gevoerd over de cutureel-etnische (de)segregatie van met name het primair onderwijs. De belangrijkste oorzaken van de segregatie worden besproken, maar ook de maatregelen die in de diverse landen worden genomen om die te bestrijden. Voorts wordt stil gestaan bij de twee voornaamste redenen die sedert het vonnis van het Amerikaanse Federale Hooggerechtshof in de zaak ‘Brown vs Board of Education of Topeka’ aan het desegregatie-streven ten grondslag liggen: bevordering van de cognitieve prestaties van leerlingen en een verbetering van de interetnische verhoudingen op school. Internationaal onderzoek dat de geldigheid van die aanspraken doet betwisten, wordt uitvoerig besproken. Tegen die achtergrond wordt, ten slotte, de rol die leraren in het cultureeletnisch gemende onderwijs kunnen spelen, belicht.

Terwijl schoolsegregatie een veelbesproken thema is in de Nederlanden, is er in Vlaanderen weinig bekend over de gevolgen van schoolsegregatie op de cognitieve of non-cognitieve kenmerken van de leerlingen. Hoewel in andere landen de gevolgen van schoolsegregatie vaak zijn onderzocht, is deze literatuur gekenmerkt door de afwezigheid van empirische verklaringen voor de gevonden effecten van schoolsegregatie. De doelstelling van het voorliggend onderzoek is dan ook het openen van deze black-box van schoolsegregatie. Onze analyses zijn uitgevoerd op basis van gegevens van 2845 leerlingen en 706 leerkrachten uit 68 basisscholen in Vlaanderen. Wat de non-cognitieve uitkomsten betreft, wijzen onze resultaten uit dat de etnische samenstelling van de school geen eenduidig gunstig of ongunstig effect uitoefent. Wat de cognitieve uitkomsten betreft, wijzen de resultaten uit dat de sociaaleconomische schoolsamenstelling gerelateerd is aan de onderwijsprestaties van de leerlingen: hoe groter de proportie kansarme leerlingen op een school, hoe lager de wiskundeprestaties. De etnische samenstelling van een school heeft echter geen impact op de wiskundeprestaties van de leerlingen. De negatieve invloed van de sociaaleconomische schoolsamenstelling op de onderwijsprestaties bleek vooral tot stand te komen doordat leerkrachten lagere onderwijsbaarheidsverwachtingen hebben in scholen met een hogere concentratie van arbeidersklasse-leerlingen. De implicaties van onze resultaten voor het onderwijsbeleid worden besproken.

In Nederland worden al geruime tijd zowel op landelijk als op lokaal niveau en zowel vanuit het beleid als door bezorgde ouders uiteenlopende inspanningen geleverd om onderwijssegregatie tegen te gaan. In dit artikel wordt betoogd dat we desondanks voor een zware opgave staan, aangezien het uitoefenen van individuele vrijheid en het streven naar sociale gelijkheid voor spanningen kan zorgen. In het artikel wordt de stelling uitgewerkt dat sociale integratie in het onderwijs via gemengde scholen niet per se de enige en beste manier is om het ideaal van gelijke kansen te realiseren. Verder stellen we dat een onderscheid moet worden gemaakt tussen vrijwillige en onvrijwillige vormen van onderwijssegregatie. Als alternatief voor integratie worden daarom de mogelijkheden voor vrijwillige separatie geëxploreerd.

Segregatie in het onderwijs kent een lange traditie. Tijdens de verzuiling ging het om levensbeschouwelijke en sociaaleconomische segregatie. Met de komst van migranten de laatste veertig jaar, die oververtegenwoordigd zijn in de lagere sociale groepen, kreeg die sociaaleconomische segregatie ook een etnisch aspect. Toch is segregatie pas recent op de politieke agenda gekomen. Eerst als verplicht agendapunt in het overleg tussen gemeente en schoolbesturen over de Lokale Educatieve Agenda. Vervolgens onder het kabinet Balkenende IV (2007-2010), dat in het coalitieakkoord opnam dat er naar vormen van centrale aanmelding gezocht zou worden en dat daartoe gemeentelijke pilots faciliteerde. Onlangs werden de pilots in de twaalf deelnemende gemeenten afgerond en daarom kan nu de balans worden opgemaakt over perspectiefrijke beleidsinterventies. Dat is het doel van dit artikel.

Een manier om die opgemaakte balans samen te vatten, is dat de pilots laten zien dat er binnen de geldende wet- en regelgeving perspectiefrijke mogelijkheden zijn om scholen meer gemengd te maken. Naast het genoemde beleid voor centrale aanmelding zijn dat ook gerichte voorlichting aan ouders (inclusief scholentochten) en het stimuleren van ouderinitiatieven. Of dergelijke mogelijkheden daadwerkelijk worden benut is een politieke beslissing. De OECD heeft recent het Nederlandse discourse over onderwijssegregatie gekarakteriseerd als het zoeken van een evenwicht tussen keuzevrijheid en rechtvaardigheid. Het is een politieke afweging waar men het zwaartepunt wil leggen. Traditioneel stond de keuzevrijheid bovenaan bij politici, maar het kabinet Balkenende IV heeft aan de hand van de pilots laten zien, dat het mogelijk is om rechtvaardigheid inderdaad meer gewicht te geven.

De pedagogische functie van het onderwijs behoeft structurele aandacht. Dit geldt nog sterker voor scholen die vanwege de toegenomen etnische diversiteit van hun leerlingpopulatie voor nieuwe pedagogische uitdagingen staan. Zowel binnenschools als tussen gezin en school kunnen spanningen ontstaan die hoge eisen stellen aan hun pedagogische professionaliteit. Dit artikel beoogt, op basis van twee recente reviews van onderzoek naar diversiteit in het onderwijs, drie vragen te beantwoorden: Voor welke pedagogische uitdagingen staan scholen bij het omgaan met diversiteit? Hoe reageren scholen op deze uitdagingen in hun pedagogische beleid? En hoe passen opleidingen hun curriculum aan om leerkrachten van de toekomst voor te bereiden op het werk in multi-etnische scholen? De slotparagraaf bevat conclusies en aanbevelingen over pedagogisch beleid, professionalisering en onderzoek.