Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken - Volume 40, Issue 1, 2024

Door onder andere vergrijzing en een hogere levensverwachting neemt de druk op de informele zorg toe. Veel werknemers combineren een baan met het verlenen van informele zorg: mantelzorg. Ondersteuning vanuit de werkgever kan mantelzorgers helpen bij deze combinatie. Dit onderzoek is gericht op de rol van de leidinggevende bij het ondersteunen van werkende mantelzorgers en de verandering van deze ondersteuning tijdens de coronapandemie. Er zijn acht leidinggevenden van werkende mantelzorgers geïnterviewd. De interviews zijn gecodeerd volgens de methode van directieve kwalitatieve inhoudsanalyse. Leidinggevenden bieden werkende mantelzorgers onder andere zorgverlof, opties om flexibel te werken, en een luisterend oor. Ze zetten makkelijker ondersteuning voor werkende mantelzorgers in als zij zich hierbij gesteund voelen binnen de organisatie. Door de coronapandemie werd er vaker thuis gewerkt. Voor een deel van de werkende mantelzorgers was het hierdoor makkelijker hun werk met mantelzorg te combineren. Daardoor was er in sommige gevallen ook minder behoefte aan bijvoorbeeld zorgverlof. Voor andere mantelzorgers, bijvoorbeeld die in de zorg werken, was de combinatie zwaarder geworden door de verhoogde werkdruk in de zorg door de coronapandemie. Leidinggevenden van werkende mantelzorgers in de zorg gaven aan dat de hoge werkdruk en het personeelstekort ervoor zorgde dat het voor hen ingewikkeld was om ondersteuning in de vorm van zorgverlof te bieden. Hierdoor boden leidinggevenden minder vaak ondersteuning aan. Om werkende mantelzorgers nu en in de toekomst niet te overbelasten is passende ondersteuning nodig vanuit de werkgever. Daarom is er verder onderzoek nodig naar de rol die organisaties en de leidinggevenden idealiter zouden vervullen bij het ondersteunen van werkende mantelzorgers.

De Commissie Regulering van Werk waarschuwde voor waterbedeffecten van arbeidsmarktbeleid. Die treden op als beleid tot onbedoelde arbeidsmarktverschuivingen leidt. Dit speelt bijvoorbeeld wanneer de ‘flexibele schil’ toeneemt, terwijl het juist de bedoeling is om het gebruik van vaste contracten te stimuleren. Maar hoe relevant zijn waterbedeffecten eigenlijk in Nederland? En in hoeverre heeft beleid in het verleden geleid tot waterwaterbedeffecten? In dit onderzoek bieden we voor het eerst empirisch inzicht in het optreden van waterbedeffecten in Nederland. Hiervoor hanteren we twee methoden: een brede arbeidsmarktanalyse en een causale evaluatie van de verkorting van de maximum termijn voor tijdelijke contracten (ketenbepaling) van drie naar twee jaar. De brede arbeidsmarktanalyse suggereert dat het waterbedeffect van belang is, maar dat andere verklaringen voor de flexibilisering van de arbeidsmarkt minstens zo belangrijk zijn. Een aanzienlijk deel van de groei in het aandeel zelfstandigen hangt samen met sociaaleconomische trends en de bewuste stimulering van zelfstandig ondernemerschap. De casestudie laat zien dat de omvang van het waterbedeffect – naar flexibele arbeidsvormen, werkloosheid en inactiviteit – een kwart is van het beoogde effect, namelijk doorstroom naar een vast contract.

Ongeveer 60% van de werkgevers in Nederland gebruikt flexibele contracten. Omdat de manier waarop zij dit doen van invloed kan zijn op de loopbanen van werknemers met een flexibel contract, is het belangrijk om meer inzicht te krijgen in de verschillende manieren waarop werkgevers dit soort contracten inzetten. In dit onderzoek hebben we registerdata gebruikt om werkgevers te clusteren op basis van hun daadwerkelijke gebruik van tijdelijke contracten, oproepcontracten en uitzendkrachten. We houden hierbij rekening met de mogelijkheid dat werkgevers flexibele contracten op een andere manier kunnen inzetten voor groepen werknemers die verschillende typen taken uitvoeren. Vervolgens gebruiken we deze clustering als determinant voor de loopbanenuitkomsten van individuen die de arbeidsmarkt betreden met een flexibel contract. De relatie tussen werkgeversstrategieën en loopbaanuitkomsten van werknemers is middels een competing risks event history analyse onderzocht. De resultaten laten zien dat werknemers die instromen bij werkgevers die flexibele contracten gebruiken om te screenen het meeste kans hebben om een opstap te maken naar een vast contract en werknemers die instromen bij werkgevers die flexibele contracten gebruiken om de aanpasbaarheid te vergroten, de grootste kans hebben om in flexibel werk te blijven of een transitie naar baanloosheid te maken.

De coöperatiebeweging van Mondragón wordt vaak aangehaald als een alternatieve manier van organiseren die een tegenwicht kan bieden aan een aantal dysfuncties van het neoliberalisme, zoals vervreemding, inkomensongelijkheid en individualisme. Op basis van literatuuronderzoek, internetbronnen en etnografisch onderzoek ter plaatse betogen we in dit verkennend essay dat de casus van Mondragón ons informatie en inspiratie kan geven om zelfstandig na te denken over hoe het beter kan met het organiseren van arbeidsverhoudingen om weerstand te bieden aan de dysfuncties van het neoliberalisme. Uit de analyse blijkt dat Mondragón weliswaar in staat is gebleken, en nog blijkt, om vervreemding, inkomensongelijkheid en individualisme tegen te gaan door daar eigenaarschap, gelijkheid en solidariteit tegenover te plaatsen, maar dat we die bijdrage ook niet moeten romantiseren. Met name op het terrein van de arbeidsorganisatie laat Mondragón nog kansen onbenut. Maar deze casus biedt volop mogelijkheden om na te denken over mogelijkheden voor de toepassing van de onderliggende ideeën over bedrijfsdemocratisering door de lessen ervan te duiden, te verklaren en toe te passen.